Vanwege het coronavirus werken onze medewerkers thuis.

Een vrouw bedelt op straat in Moskou. Rusland maakt de ergste recessie door sinds de jaren negentig, zegt econoom Goeriëv.

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Sergej Goeriëv De Russische economie krijgt een enorme klap door de westerse sancties, zegt vooraanstaand econoom Goeriëv, die in 2013 vluchtte voor Poetin. Hij droomt van een betere toekomst voor zijn vaderland, na het tijdperk-Poetin. „Oekraïne moet deze oorlog winnen.”

Sergej Goeriëv hield er een buitengewoon onprettig gevoel aan over. In het voorjaar van 2013 kreeg de Russische topeconoom in zijn kantoor in Moskou bezoek van een hoge rechercheur van het Russische Openbaar Ministerie. „Ik werd niet bedreigd met geweld, maar het was duidelijk dat de persoon aan de andere kant van de tafel alles wat ik zei tegen mij kon gaan gebruiken”. Zijn e-mails werden in beslag genomen, zijn harddisk gekopieerd.

Goeriëv (50) spreekt per Zoom vanuit Parijs, waar hij hoogleraar is, over het gesprek dat hem deed besluiten Rusland te verlaten. De econoom, destijds rector van het economische instituut NES, had niet lang daarvoor nog goede banden onderhouden met het Kremlin. Hij was adviseur geweest van president Dmitri Medvedev (2008-2012). Toen Vladimir Poetin in 2012 terugkwam aan de macht, begonnen de autoriteiten Goeriëv „lastig te vallen”. Hij vermoedt waarom: hij had een kritische analyse geschreven over de veroordeling van de oligarch Michaïl Chodorkovski, een rivaal van Poetin. Ook hadden Goeriëv en zijn vrouw hun steun uitgesproken voor beginnend oppositieleider Aleksej Navalny, en hij had in het openbaar kritiek geuit op Poetin.

Na het grimmige verhoor belde Goeriëv een paar „vrienden, hooggeplaatste functionarissen”. „Zij vertelden me: jij moet nu een vliegticket gaan kopen. Enkele reis. Dat heb ik gedaan.”

Vanuit Parijs mengt de uitgesproken, vloeiend Engels pratende econoom zich regelmatig in het publieke debat over zijn vaderland en over Midden- en Oost-Europa, een gebied waarin hij zich verder verdiepte toen hij tussen 2016 en 2019 werkte als hoofdeconoom van ‘Oost-Europabank’ EBRD in Londen. Hij is fel tegenstander van Poetins invasie van Oekraïne.

Carrières van de middenklasse worden verwoest omdat westerse bedrijven vertrekken

Deze maand publiceert Goeriëv het boek Spin Dictators, dat hij schreef met de Amerikaanse politicoloog Daniel Treisman. Het gaat over ‘spindictaturen’, moderne dictaturen waarin machthebbers met goed doordachte methodes in het zadel blijven. Nepverkiezingen, onzichtbare sturing van de media, politieke pr. Met geweld en intimidatie de bevolking onderdrukken, zoals twintigste-eeuwse ‘angstdictators’ als Stalin en Mao dat deden, doen ‘spindictators’ als Poetin, Erdogan en Orbán liever niet.

Poetin vormde voor Goeriëv en Treisman de inspiratie voor het boek. Hoewel Goeriëv zelf de wijk nam voor Poetins regime, is van massale angst voor ‘spindictator’ Poetin onder de Russische bevolking geen sprake, schrijven de beide auteurs.

Kunnen we Poetin eigenlijk nog steeds een spindictator noemen? Is hij, met de huidige golf van repressie in Rusland, inmiddels geen angstdictator?

„Toen we de tekst voor het boek in mei 2021 inleverden, zetten we er al een voetnoot in, dat we daar inderdaad tekenen zien van een beweging van spin- naar angstdictatuur. Begin 2021 werd Navalny, nadat hij eerst vergiftigd was, gevangengezet. En de media werden breder onderdrukt. Voor de volgende editie van het boek zullen we waarschijnlijk een voorwoord schrijven. De oorlog tegen Oekraïne lijkt een point of no return in de ontwikkeling van Rusland naar angstdictatuur. In de eerste dagen van de oorlog werd Poetin duidelijk dat dit geen korte operatie zou zijn, zoals de annexatie van de Krim [2014]. Publieke reacties werden met de dag negatiever. Daarom begon al in de eerste week van de oorlog regelrechte censuur. Ze sloten zowat alle onafhankelijke media, blokkeerden Facebook en Instagram. Als je dingen in het openbaar zegt die anders zijn dan de officiële versie, dreigt gevangenschap tot wel vijftien jaar.”

De Rus Sergej Goeriëv (1971, Vladikavkaz, voormalige Sovjet-Unie ) is hoogleraar economie aan de universiteit Sciences Po in Parijs. Hij is actief voor het Anti-Oorlogscomité van Rusland en voor TrueRussia.org, een stichting die geld inzamelt voor Oekraïense vluchtelingen.

Goeriëv werkte tussen 2016 en 2019 als hoofdeconoom voor de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling in Londen. Voordat hij in 2013 Rusland ontvluchtte, was Goeriëv onder meer rector van het economische onderzoeksinstituut NES in Moskou. Daarnaast was hij commissaris bij Sberbank, de grootste Russische bank. Tussen 2008 en 2012 zat hij in een adviesorgaan van president Dmitri Medvedev.

De zwakke Russische economie, schreef Goeriëv onlangs in de Financial Times , speelt een sleutelrol in Poetins besluit om ten oorlog te trekken – eerst in 2014, en nu weer. Om zijn populariteit op peil te houden, wil de president de aandacht afleiden van de verslechterende economische situatie in Rusland, aldus Goeriëv. Het Russische bbp groeide tussen 2013 en 2019 weliswaar met 6 procent, maar het reëel beschikbaar inkomen voor huishoudens dáálde tegelijk met 7 procent.

Wat is er in die tijd gebeurd? Groeide in Rusland de ongelijkheid?

„Ja, daar gaat het om. Poetin bekommert zich om zijn vrienden. Hij wil dat zij gelukkig blijven. Daarom sluist hij economische rijkdommen naar de rijken. Voor 2022 zagen gewone Russen hun reële inkomens dalen, maar waren elites redelijk gelukkig. Dit is nu snel aan het veranderen. Rusland maakt de ergste recessie door sinds begin jaren negentig. De westerse sancties raken iedereen. Arme Russen hebben te maken met duurder voedsel en duurdere medicijnen. De carrières van de middenklasse worden verwoest omdat westerse bedrijven vertrekken. Als je in Rusland een McKinsey-consultant bent, is er plots geen McKinsey meer. Als je een software-ingenieur bent, is je bedrijf afgesneden van de wereldmarkt. En de heel rijke Russen, die zijn gesanctioneerd. Hun bedrijven liggen op hun gat. Dus nu is iedereen ongelukkig.”

U zegt: westerse sancties werken. Welke zijn het meest effectief?

„Twee klappen door de sancties zijn het belangrijkst en waren niet door het Russische regime voorzien. Ten eerste het bevriezen van de reserves van de Russische centrale bank, waarmee een berg geld is weggenomen van Poetin [naar schatting 300 miljard dollar]. Overigens gaat de ínstroom van geld wel door via de olie- en gasexport, en daarom is een embargo zo belangrijk.

„Ten tweede: de Russische import is flink afgenomen. Niet alleen door sancties van westerse regeringen, ook door boycots van westerse bedrijven. Door gebrek aan onderdelen kan Rusland nu opeens geen auto’s meer maken en – nog belangrijker – geen vliegtuigen, geen tanks, geen raketten.”

U noemde de noodzaak van een gas- en olie-embargo. De laatste tijd hoor je vaak de optie van importtarieven op Russische olie.

„Importheffingen kan je direct invoeren. Daaruit kan je een deel van de wederopbouw van Oekraïne financieren. Je kunt daarnaast een embargo op transport van Russische olie invoeren, en een verbod op het verzekeren van tankers met Russische olie. Het is heel belangrijk Poetins inkomsten af te snijden. Per dag verdient hij ongeveer een miljard dollar met de export van olie en gas. Ongeveer de helft van de staatsbegroting wordt zo gefinancierd. Dit móét veranderen.”

Je leest vaak dat de huidige sancties amper effect hebben: de koers van de roebel staat nu hoger dan voor de invasie.

„Dat is een misvatting. In dit geval is de gestegen waarde van de roebel ten opzichte van de dollar een weerspiegeling van lagere vraag naar dollars in Rusland. Dat komt door het inzakken van de import. Als je niks importeert, heb je ook geen dollars nodig om daarvoor te betalen.”

Hoe erg is de recessie in Rusland? De Russische autoriteiten publiceren veel data niet meer. De ramingen variëren: de Russische centrale bank voorziet dit jaar 8 tot 10 procent bbp-krimp, bankendenktank IIF 15 procent.

„Niemand die het precies weet, want wat er nu gebeurt is zonder precedent. Maar nemen we het gemiddelde van alle ramingen, zo’n 10 procent, dan is de recessie erger dan die in 2009, tijdens de financiële crisis. Veelzeggend is een lek vanuit het Russische ministerie van Financiën. Dat voorspelt 12 procent economische krimp. De Russische centrale bank noemt wat er nu gaat gebeuren ‘structurele transformatie’: buitenlandse onderdelen moeten worden vervangen door binnenlandse en in sommige gevallen wordt productie gewoon onmogelijk.”

Raken de sancties de Russische bevolking meer dan het regime?

„Hoe sancties werken bij dit soort regimes is: wie je ook treft, de regering zal de schade altijd doorgeleiden naar gewone mensen. Dat zagen we ook bij de westerse sancties tegen Rusland na de annexatie van de Krim. Die raakten Poetins vrienden, maar zij werden door het regime gecompenseerd door geld te halen uit de zakken van gewone Russen. Bij een zogenoemde ‘pensioenhervorming’ – het verhogen van de pensioenleeftijd – werd pensioengeld van meerdere Russische leeftijdsgroepen geconfisqueerd. Tegelijkertijd ging het met Poetins vrienden prima.

„De huidige sancties zijn niet zozeer gericht op gedragsverandering bij Poetin. Ze gaan over het verminderen van zijn capaciteit om een oorlog te voeren. Wat dat betreft zijn de sancties effectief. Poetin krijgt last van een gebrek aan militair materieel. Hij kan geen nieuw materieel produceren, want hij krijgt geen Franse motoren voor zijn vliegtuigen, geen Duits staal voor zijn tanks, geen Taiwanese chips voor zijn raketten en geen Zweedse kogellagers voor zijn treinen. Nu probeert Poetin materieel uit de Sovjettijd op te lappen. Modern wapentuig raakt op.”

Dit vervangen van buitenlandse import door eigen productie, ‘importsubstitutie’ genoemd, doet denken aan de economische isolatie van de Sovjet-Unie. Bestaat in Rusland het idee dat het land het nu weer op eigen kracht kan doen?

„Er bestaat een stereotype beeld dat de Sovjet-Unie een gesloten economie was die desondanks een supermacht was. Maar we moeten ons een aantal dingen herinneren. De Sovjet-Unie bouwde niet zomaar op eigen kracht de eigen industrie op. Industrialisatie door Stalin gebeurde middels import van machines uit de VS. Je kunt gewoon niet zonder internationale partnerschappen.”

Goeriëv staat even stil bij de gruwelen van het Sovjetcommunisme. „Om voor de machines te betalen, nam Stalin graan in beslag, wat de hongerdood van miljoenen mensen veroorzaakte – in Oekraïne en ook bijvoorbeeld in Kazachstan. Juist in deze tijden mogen we de Holodomor [zo noemt Oekraïne deze hongersnood] niet vergeten.

„Wat we ook niet moeten vergeten: de Sovjet-Unie wilde niet integreren in de wereldeconomie, maar ging wel failliet. Het land verloor de wapenwedloop. De economie produceerde wapens, tanks, raketten, maar kon niet innoveren.”

Nu, zegt Goeriëv, gaat Rusland „terug naar de ideeën uit de Sovjettijd”. Deze week werd bekend dat ook de Franse autobouwer Renault uit Rusland vertrekt. „De fabriek in Moskou die Renault nu verlaat, produceerde ooit de Moskvitsj [een oud Sovjetmerk]. Nu heeft de stad Moskou aangekondigd dat ze de fabriek overneemt, om de Moskvitsj opnieuw te gaan produceren! Rusland heeft het ook over het loslaten van Europese emissiestandaarden. Het is echt een reis terug in de tijd, en dat is ongekend.”

Kan China de rol van het Westen in Rusland overnemen?

„We zullen zien. Dit is een experiment dat nooit eerder is vertoond. China zal sommige gaten kunnen vullen, andere niet. China produceert goede auto’s, maar geen goede vliegtuigen. De grote Chinese nationale ‘kampioenen’ willen niet onder Amerikaanse sancties vallen. Huawei bijvoorbeeld heeft aangekondigd geen nieuwe contracten af te sluiten in Rusland. Dat betekent dat Rusland geen 5G-apparatuur krijgt. Je wilt als Chinees bedrijf niet de Amerikaanse of Europese markt riskeren voor Rusland, waarvan de economie voor de oorlog 1,5 tot 2 procent van het wereldwijde bbp uitmaakte.”

Tijdens het gesprek benadrukt Goeriëv – die zich in eerdere interviews een Russisch „patriot” noemde – dat zijn grootste zorgen nu over Oekraïne gaan. „De onmiddelijke noodsituatie betreft niet Rusland, maar Oekraïne”, zegt hij. De Rus schreef mee aan een begin april gepubliceerde ‘blauwdruk’ van internationale economen voor de wederopbouw van Oekraïne. Daarin bouwen ze op de ervaringen met de Amerikaanse Marshallhulp voor West-Europa na de Tweede Wereldoorlog. Weer op de been helpen van Oekraïne zal, schatten ze in het paper, 200 tot 500 miljard dollar gaan kosten. „Maar het kan ook 1.000 miljard kosten”, zegt Goeriëv.

Wat zijn hierbij de valkuilen?

„Wij pleiten voor oprichting van een speciaal agentschap dat de hulp coördineert, net als destijds bij de Marshallhulp. We willen dat dit agentschap samenwerkt met de Oekraïense regering, want we willen dat Oekraïne zelf verantwoordelijk wordt, dat het prioriteiten stelt voor de eigen wederopbouw. Aan de andere kant zijn er zorgen over de zwakte van de Oekraïense instituties. Daar kan de efficiëntie van de hulp onder gaan lijden.”

De groep economen, onder wie de Amerikaan Barry Eichengreen en twee Oekraïners, pleiten voor inbedding van de wederopbouw in Oekraïense toetreding tot de Europese Unie. Het traject naar EU-toetreding, zegt Goeriëv, maakte in economisch succesvolle landen als Tsjechië en Polen een verschil van „dag en nacht”, omdat het openbaar bestuur erdoor sterk verbeterde. „Nu zijn dat landen met een hoog inkomensniveau. Ik hoop dat Oekraïne ook dit pad inslaat.”

Die wederopbouw wordt dus enorm duur. In de EU en in de VS wordt voorgesteld dit te financieren door bevroren Russische tegoeden, onder meer van de Russische centrale bank, in te pikken. Is dit psychologisch verstandig? Het doet denken aan het Verdrag van Versailles, waarmee de geallieerden Duitsland na de Eerste Wereldoorlog straften met gedwongen herstelbetalingen. Duitsland ervoer dit als vernedering.

„Ook wij schrijven in onze blauwdruk dat dit moet gebeuren. Als je hierover nadenkt uit Oekraïens perspectief: Oekraïne zal Rusland aanklagen en herstelbetalingen eisen. Zolang Poetin aan de macht is, zal Rusland dit weigeren. Vrijwel zeker komt dan het bevroren Russische geld in beeld.

„Uw punt over ‘Versailles’ is relevant, maar op een andere manier. Namelijk: wat gebeurt er met Rusland als Poetin weg is? Ik voorzie niet dat het land dan fysiek verwoest zal zijn, maar wel economisch. Door isolatie, door corruptie. Het zal hulp nodig hebben, net als Duitsland na 1945. Het is in ieders belang dat Rusland, net als Duitsland, als vreedzaam en democratisch land wordt opgebouwd. De lessen van Versailles moeten worden geleerd.

„De prioriteit is nu Oekraïne. Het moet opnieuw worden opgebouwd, de vluchtelingen moeten terug. Oekraïne moet deze oorlog winnen. Dus stuur Oekraïne financiële steun en wapens. Maar het Rusland van na Poetin moet óók worden gesteund.”

Heeft u een tip over dit onderwerp, ziet u een spelfout of feitelijke onjuistheid? We stellen het zeer op prijs als u ons daarover een bericht stuurt. U kunt ons ook anoniem een tip geven.